De omzwervingen van Bertus Bavelaar in de periode van juni 1944 tot augustus 1945.

4 juni 1944 Arrestatie op onderduikadres in Diepenheim

4-6 tot 20-6-1944 Vast in een gevangenis in de buurt van Diepenheim?

Bertus, mijn vader, weet niet meer precies in welke gevangenis hij tijdelijk werd vastgehouden voordat hij naar Kamp Amersfoort werd gebracht.

20-6 tot 8-9-1944 Gevangen in Kamp Amersfoort
Hij werd in Amersfoort relatief goed behandeld en had zelfs een baantje in de keuken waar hij klusjes deed zoals aardappelen schillen. De Nederlandse kok had medelijden met hem en stopte hem regelmatig wat extra’s te eten toe. Maar op 8 september 1944 gebeurde het onvermijdelijke en werd hij in een goederenwagon geladen en op transport gesteld naar Neuengamme, waar hij op 10 september 1944 aankwam.

10-9-1944 tot april 1945 Gevangen in concentratiekamp Neuengamme
De ontberingen die hij hier heeft ondergaan zijn met geen pen te beschrijven en zouden een heel boekwerk kunnen vullen. Hij kreeg nauwelijks te eten en moest onder het motto “vernietiging door arbeid” ondermeer tankvallen graven. Midden in de winter stond hij op blote voeten in de modder te werken in Ladelund, een buitenkamp van Neuengamme, waar door de barre omstandigheden bijna 90 procent van de gevangenen zijn omgekomen.

april 1945 tot 10-5-1945 Rondzwervend in noord Duitsland
Wat er in deze periode is gebeurd is niet helemaal duidelijk. Bert was weer te werk gesteld in Ladelund om tankvallen te graven, die de geallieerden moesten tegenhouden als ze in noord Duitsland zouden proberen te landen. Hij was toen een jongen van 20 jaar die alleen Nederlands sprak en daarom maar meeliep met groepen andere gevangenen om ergens in veiligheid te komen nadat hij met de anderen was ontsnapt. Hij werd in die weken op de vlucht regelmatig weer ingerekend door Duitse soldaten, maar kon telkens ook weer ontvluchten. Een keer omdat de trein waarin hij werd vervoerd door Engelse vliegtuigen werd aangevallen, een andere keer vloog de schuur waarin hij gevangen werd gehouden ’s nachts in brand en kon hij in het donker weg komen.
Op basis van zijn verhalen heb ik een reconstructie kunnen maken die in het boek “De ramp in de Lübecker bocht” in het kort is opgenomen. Op de een of andere manier was hij in het ruim van de Elmenhorst terecht gekomen, een van de vrachtschepen die waren ingezet om zoveel mogelijk concentratiekamp gevangenen aan boord te brengen van de Cap Arcona, de Thielbeck, de Deutschland en de Athen, drie grote schepen, die vol waren geladen met brandbaar materiaal. Het vermoeden bestaat dat het de bedoeling was om die schepen vol te laden met gevangenen, naar diep water te laten varen in brand te steken zodat zoveel mogelijk getuigen van wat er in de kampen is gebeurd van de aardbodem zouden verdwijnen.
Het hierboven genoemde boek beschrijft in detail wat er allemaal is gebeurd en door welke misverstanden de geallieerden dachten dat de schepen vol zaten met Duitse troepen die naar Noorwegen probeerden te ontsnappen. Op 3 mei 1945 zijn de schepen dan ook door de Engelsen gebombardeerd en tot zinken gebracht. Door dit tragische misverstand zijn ruim 7000 gevangenen om het leven gekomen, waaronder ruim 300 Nederlanders. Iets dat de wereld lange tijd in de doofpot heeft gestopt omdat nog steeds niet duidelijk is of het geallieerde bevel wel of niet op de hoogte was van het feit dat er de schepen waren volgeladen met gevangenen. De details van wat onderzoekers hebben kunnen reconstrueren zijn ook in bovenvermeld boek opgenomen.
Als door een wonder is de Elmenhorst uit deze hel weg weten te komen met nog wat gevangenen aan boord, waaronder Bert. Dit schip is gedurende de bombardementen weggevaren en is erin geslaagd om in Kiel aan te meren. Maar de haven van Kiel werd in de nacht van 4 mei 1945 ook zwaar gebombardeerd terwijl Bert nog aan boord van de Elmenhorst was. De volgende dag capituleerde Duitsland en liet de kapitein de gevangenen vrij. Toen hij aan dek kwam zag Bert dat de Elmenhorst een van de weinige schepen was die het bombardement hadden overleefd.
Hij is vervolgens met de groep oud-gevangenen meegelopen om op de een of andere manier weer thuis te komen.

10/5/1945 Transport per boot van Flensburg naar Malmö
Op 10 mei 1945 werd het groepje ex-gevangenen, waar hij zich in bevond, door een aantal Duitse soldaten in de haven van Flensburg een oude veerpont opgejaagd. Deze soldaten dachten hun vrijheid te kunnen kopen door met een zo groot mogelijk aantal ex-gevangenen naar Zweden te varen en daar om asiel te vragen. Ze propten bijna 2000 mannen, vrouwen en kinderen op deze boot, de Homberg. Het waren er zoveel dat niemand kon zitten of liggen en de hele overtocht moest blijven staan. Er was ook niets te eten of drinken beschikbaar, laat staan toiletgelegenheid. Tijdens de overtocht zijn tientallen van de zwakkeren overleden en noodgedwongen overboord gegooid.
De Homberg kwam in de middag van 11 mei 1945 in de haven van Malmö aan en de foto laat zien hoe de mensen eruit zagen toen ze van het schip af kwamen. Het is bijna niet voor te stellen in welke staat diegenen waren die toen van dat schip af strompelden. Toen Bert op de weegschaal werd gezet woog hij slechts 35 kilo.
Iedereen moest zijn/haar kleding afgooien, werd gewassen, geschoren en ontluisd, kreeg nieuwe kleren, werd geregistreerd en kreeg een onderkomen waar ze een maand in quarantaine moesten blijven, zodat verplegend personeel kon observeren wat voor ziekten ze onder de leden hadden. Intussen kregen ze eten en drinken in kleine hoeveelheden, zodat hun maag het kon verwerken. Die hoeveelheid werd in de loop der tijd stelselmatig opgevoerd tot ze weer normaal konden eten.

Op de kade stond op die dag de veertienjarige Gustaf von Gertten, die zich na het zien van al dat menselijk leed innam dat hij iets zou gaan doen om die mensen te helpen. Hij heeft later een organisatie in het leven geroepen die mensen helpt om in Zweden informatie te vinden over familieleden die aan het eind van de oorlog in Zweden aankwamen. Die organisatie heet G-Gruppen, zie www.g-gruppen.net Hij heeft ook enorm geholpen om informatie over Bert in de Zweedse archieven te vinden. Gustaf’s zoon Magnus is cineast en heeft een documentaire samengesteld over de onmenselijke omstandigheden aan boord van de schepen die aan het eind van de oorlog in Zweden aankwamen. Een trailer van deze film, Harbour Of Hope, is te vinden via vimeo.com/29373070
Op 14 mei 1945, de dag voor zijn 21'e verjaardag, kreeg Bert van de Nederlandse ambassade in Stockholm een identiteitsbewijs uitgereikt, waardoor hij zijn Nederlandse identiteit terugkreeg.

11/5/1945 tot 3/6/1945 In quarantaine in Lund
Bert werd met een aantal andere mensen ondergebracht in de gymzaal van de Parkschool in Lund. Daar bleef hij een maand in quarantaine. Op de registratiekaart, die ik in het archief van Lund vond, staan de gegevens van zijn aankomst en verblijf op de voorkant, terwijl er op de achterkant staat dat hij op 17 mei in het gebouw Palaestra in het centrum van Lund een medische keuring onderging en op 3 juni 1945 naar Ryd werd gebracht.



3/6/1945 tot 9/8/1945 Revalidatie in het opvangcentrum in Ryd.
Bert verkeerde blijkbaar al snel weer in goede gezondheid en hij mocht dan ook al op 3 juni per bus naar Ryd, een ongeveer 150 km ten noordwesten van Lund liggend stadje, waar aan een idyllisch meer liggend badhotel ingericht was als revalidatiecentrum voor oud-gevangenen.
Bert is daar tot 9 augustus 1945 gebleven om voldoende aan te sterken voor de reis terug naar Nederland. Op de groepsfoto staat Bert achteraan als derde van rechts. Een magere jongen in een veel te ruim zittend pak.

De volgende foto is ook door iemand van het verplegend personeel genomen. Bert zit met een nors gezicht uiterst links, terwijl een van de verpleegsters met haar man en dochtertje midden in de groep oud-gevangenen op een steiger voor het opvangcentrum zit.
In september 2008, 63 jaar later, staat Bert met vrouw en zoon op diezelfde plek. Hij was in eerste instantie behoorlijk gedesoriënteerd maar na enige tijd vond hij toen zelfs het gebouw terug met de kamer waar hij die maanden sliep. Op de foto staat hij onder het raam van zijn slaapkamer.


Samengesteld op basis van beschikbare informatie, documentatie en de verhalen die mijn vader heeft verteld sinds hij zijn stilzwijgen over het gebeurde verbrak in 2005.

Sjaak Bavelaar
Illstorp, 20-12-2013

PS op de foto's zijn de originele documenten te zien van mijn vader.